ХРЕСТОМАТИЯ

ХРЕСТОМАТИЯ

Apud arbitrum

Judicium

De magistratibus Romanorum

De judicis publicis

Codicillus

Jus civile et jus gentium

De decemviris

De fontibus juris Romani

In jure cessio

De jure personarum

In Catilīnam oratio prima

Комментарии

Apud arbitrum

Arbĭter noster Marcus Tullius est vir laboriōsus et justus. Hodie apud arbĭtrum multae causae privātae sunt: de debĭtis pecuniariis; de testamentis et de mandātis. Primus reus jam in judicio est, cetĕri rei etiam in judicio sunt. In numĕro causārum prima est causa mea de mandāto et debĭto pecuniario. Adversarius meus est Gajus Sempronius.

Judicium

Optĭmum judicium est placĭda conventio, facta vel ab ipsis, inter quos lis est, vel ab arbĭtro. Haec si non procēdit, veniunt in forum (olim judicābant in foro, hodie in praetorio), cui praesĭdet judex cum assessorĭbus. Dicographus vota calămo scribit. Actor accūsat reum et prodūcit testes contra illum. Reus excūsat se per advocātum, cui contradīcit actōris procurātor. Tum judex sententiam pronuntiat absolvens insontem et damnans sontem ad poenam vel mulctam vel supplicium. (J. Amos Comenius)

De magistratibus Romanorum

Principātus magistratuum Romae in manĭbus consŭlum erat. Consŭles erant magistrātus annui; consulĭbus erant imperium et potestas; praeterea consul erat judex et pontĭfex maxĭmus. Consul jus vitae necisque habēbat. Item ordinarii magistrātus alii erant. Praetor jus inter cives dicēbat. Quaestōres aerarium curābant. Censor censum agēbat. Postea autem officium censōris erat etiam peccāta civium contra bonos mores notāre atque senātum legĕre. Aedīles curam aedium, postea curam ludōrum denĭque curam annōnae habebant. Extraordinarii magistrātus Romae erant dictātor, magister equĭtum, decemvĭri, tribūni milĭtum consulāri potestāte.

De judiciis publicis

Judicia publĭca in republĭca Romāna haec erant. Si quis a consŭle per quaestōrem parricidii vel per duumvĭros perduelliōnis capĭtis condemnabātur, is lege Valeria de provocatiōne ad popŭlum provocāre potĕrat et tum ejus res comitiis centuriātis agebātur. Comitiis centuriātis reus aut absolvebātur aut condemnabātur.

Si quis a magistrātu mulctae condemnabātur supra, quam lex Aternia Tarpeja permittēbat, id est supra, quam duae oves et triginta boves vel tria milia assum et viginti, condemnātus etiam ad popŭlum provocāre potĕrat et tum comitiis tribūtis reus aut absolvebātur aut certae mulctae condemnabātur.

Postea judicia publĭca ad quaestiōnes perpetuas perveniēbant. Prima quaestio perpetua ex lege Calpurnia de pecuniis repetundis anno sexagesĭmo quarto (ab U. c.) constitūta est.

Deinde eōdem saecŭlo secundum leges Iulias et Cornelias questiōnes perpetuae constitūtae sunt, quae de aliis criminĭbus judicia commitēbant, uti de crimĭne majestātis, de adulteriis, de sicariis et veneficiis, de parricidio, de peculātu, de ambĭtu, de annōna et cetĕris criminĭbus.

Publicōrum judiciōrum quaedam capitalia sunt, quaedam non capitalia. Capitalia sunt, ex quibus poena mors aut exsilium est, hoc est aqua et igni interdictio.

Codicillus

Lucius Titius Sejum et Maevium, libertos suos, aequis partĭbus herēdes scripsit. Deinde codicillis ita cavit: Lucius Titius Sejo, herēdi suo, salūtem. Maevium, libertum meum, quem in testamento pro parte dimidia herēdem institui, eam partem hereditātis veto accipĕre; in ejus locum et partem Publium Sempronium herēdem esse jubeo.

Jus civile et jus gentium

Omnes popŭli, qui legĭbus et morĭbus reguntur, partim suo proprio, partim commūni omnium homĭnum jure utuntur.

Nam jus, quod (quisque) popŭlus ipse sibi constituit, id ipsīus civitātis proprium est vocaturque jus civīle, quasi jus proprium civitātis.

Quod autem naturālis ratio inter omnes homĭnes constituit, id apud omnes popŭlos custodītur vocaturque jus gentium, quasi eo jure omnes gentes utuntur.

Popŭlus ităque Romānus partim suo proprio, partim commūni omnium homĭnum jure utĭtur. (Gajus)

De decemviris

Anno ante aeram nostram CCCCLIII Romāni tres viros legum cognoscendārum causā in Graeciam misērunt. Hi primum Athēnas ad Solōnis leges describendas venērunt. Tum in alias Greciae civitātes ad leges, mores, institūta cognoscenda iter fecērunt. Post legatōrum redĭtum proxĭmo anno decemvĭri legĭbus scribendis creāti sunt. In his fuit Appius Claudius, vir magnae auctoritātis et probitātis. Leges in XII tabŭlis inscriptae sunt. Anno CCCL itĕrum decemvĭri ad rem absolvendam creāti sunt. Proxĭmo anno decemvĭris munus abrogātum est, quod in legĭbus scribendis severiōres fuĕrant.

De fontibus juris Romani

Jus popŭli Romāni constat ex legĭbus, plebiscītis, senātus consultis, constitutionĭbus princĭpum, edictis eōrum, qui jus edicendi habent, responsis prudentium. Lex est, quod popŭlus jubet atque constituit. Plebiscītum est, quod plebs jubet atque constituit. Plebs autem a popŭlo eo distat, quod popŭli appellatiōne universi cives significantur; plebis autem appellatiōne cetĕri cives sine patriciis significantur. Sed postea lex Hortensia lata est, qua plebiscīta universum popŭlum tenēbant; ităque eo modo legĭbus exaequāta sunt.

Senātus consultum est, quod senātus jubet atque constituit: idque legis vicem obtĭnet.

Constitutio princĭpis est, quod imperātor decreto vel edicto vel epistŭla constituit.

Edicta sunt praecepta eōrum, qui jus edicendi habent; jus autem edicendi habent magistrātus popŭli Romāni. Sed amplissĭmum jus est in edictis duōrum praetōrum, urbāni et peregrīni, quorum jurisdictiōnem in provinciis praesĭdes eārum habent; item in edicto aedilium curulium.

Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eōrum, quibus permissum est jura condĕre. Si sententiae eōrum omnium in unum concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem obtĭnet; si vero dissentiunt, judĭci licet (quamlĭbet) sententiam sequi; idque rescripto divi Hadriāni significātur. (Gajus)

In jure cessio

1. In jure cessio hoc modo fit: apud magistrātum popŭli Romāni, velut praetōrem, is, cui res in jure cedĭtur, rem tenens, ita dicit: "Hunc ego homĭnem ex jure Quiritium meum esse ajo". Deinde postquam hic vindicavĕrit, praetor interrŏgat eum, qui cedit, an contra vindĭcet. Quo (eo) negante aut tacente tunc ei qui vindicavĕrit, eam rem addīcit. Hoc fiĕri potest etiam in provinciis apud praesĭdes eārum. 2. Plerumque tamen mancipationĭbus utĭmur: quod enim ipsi per nos praesentĭbus amīcis agĕre possŭmus, hoc non interest nec necesse (est) cum majōre difficultāte apud praetōrem aut apud praesĭdem provinciae agĕre (Gajus).

De jure personarum

1. Omne jus, quo utĭmur, vel ad persōnas pertĭnet vel ad res vel ad actiōnes. Prius videāmus de persōnis. Summa divisio de jure personārum haec est, quod omnes homĭnes aut libĕri sunt aut servi. Rursus¹ liberōrum homĭnum alii ingenui sunt, alii libertīni.

Ingenui sunt, qui libĕri nati sunt; libertīni, qui ex servitūte manumissi sunt (Gajus).

2. Est autem manumissio de manu missio, id est, datio libertātis: nam quamdiu quis in servitūte est, manui et potestāti supposĭtus est, manumissus autem liberātur potestāte (Digesta).

3. Sequĭtur de jure personārum alia divisio: nam quaedam persōnae sui juris sunt, quaedam aliēno juri sunt subjectae. Rursus eārum personārum, quae aliēno juri subjectae sunt, aliae in potestāte, aliae in manu sunt (Gajus).

4. Videāmus nunc de iis, quae aliēno juri subjectae sunt: nam si cognoverĭmus, quae illae persōnae sint, simul intellegēmus, quae sui juris sint. Ac prius dispiciāmus de iis, qui in aliēna potestāte sunt.

In potestāte ităque sunt servi dominōrum, quae (= et ea) potestas juris gentium est²: nam apud omnes gentes animadvertĕre possŭmus domĭnis in servos vitae necisque potestātem esse³, et quodcumque per servum adquirĭtur, id domĭno adquīri (Gajus).

5. Sed hoc tempŏre4 neque civĭbus Romānis nec ullis aliis hominĭbus, qui sub imperio popŭli Romāni sunt, licet supra modum et sine causa in servos saevīre5: male enim nostro jure uti non debēmus (Gajus).

6. Item in potestāte nostra sunt libĕri nostri. Quod (= et id) jus proprium civium Romanōrum est: fere enim nulli alii sunt homĭnes, qui talem in filios suos habent potestātem, qualem nos habēmus (Gajus).

________________

¹ rursus — (здесь) с другой стороны, в свою очередь.

² iuris gentium (gen. possesivus) est — относится к области права всех народов.

³ dominis (dat. possesivus) in servos.... potestatem esse — (что) господам принадлежит власть над жизнью и смертью рабов.

⁴ hoc tempore (abl. temporis) — в это (наше) время.

⁵ saevire in aliquem — проявлять жестокость по отношению к кому-либо.

In Catilīnam oratio prima

I. Quo usque tandem abutēre, Catilīna, patientia nostra? Quam diu etiam furor iste tuus elūdet? Quem ad finem sese effrenāta jactābit audacia? Nihilne te nocturnum praesidium Palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor popŭli, nihil concursus bonōrum omnium, nihil hic munitissĭmus habendi senātus locus. Nihil horum ora vultusque movērunt? Patēre tua consilia non sentis? Constrictam jam horum omnium scientia tenēri conjuratiōnem tuam non vides? Quid proxĭma, quid superiōre nocte egĕris, ubi fuĕris, quos convocavĕris, quid consilii cepĕris, quem nostrum ignorāre arbitrāris? 0 tempŏra! 0 mores! Senātus haec intellĕgit, consul videt, hic tamen vivit. Vivit? Immo vero etiam in senātum venit, fit publĭci consilii partĭceps, notat et designat ocŭlis ad caedem unumquemque nostrum: nos autem, fortes viri, satis facĕre rei publĭcae vidēmur, si istīus furōrem ac tela vitēmus. Ad mortem te, Catilīna, duci jussu consŭlis jam pridem oportēbat, in te conferri pestem, quam tu in nos machināris. An vero vir amplissĭmus P. Scipio, pontĭfex maxĭmus, Ti. Gracchum, mediocrĭter labefactantem statum rei publĭcae, privātus interfēcit: Catilīnam, orbem terrae caede atque incendiis vastāre cupientem, nos consŭles perferēmus? Nam illa nimis antīqua praetereo, quod C. Servilius Ahala Spurium Maelium, novis rebus studentem, manu sua occīdit. Fuit, fuit ista quondam in hac republĭca virtus, ut viri fortes acriorĭbus suppliciis civem perniciōsum quam acerbissĭmum hostem coĕrcĕrent. Habēmus senātus consultum in te, Catilīna, vehĕmens et grave; non deest rei publĭcae consilium neque auctorĭtas hujus ordĭnis: nos, nos, dico aperte, consŭles desŭmus.

II. Decrēvit quondam senātus, ut L. Opimius consul vidēret, ne quid res publĭca detrimenti capĕret: nox nulla intercessit— interfectus est propter quasdam seditiōnum suspiciōnes C. Gracchus, clarissĭmo patre, avo, majorĭbus; occīsus est cum libĕris M. Fulvius consulāris. Simĭli senātus consulto C. Mario et L. Valerio consulĭbus est permissa res publĭca: num unum diem postea L. Saturnīnum tribūnum plebis et C. Servilium praetōrem mors ac rei publĭcae poena remorāta est? At nos vicesĭmum jam diem patĭmur hebescĕre aciem horum auctoritātis. Habēmus enim hujusce modi senātus consultum, verum inclūsum in tabŭlis, tamquam in vagina recondĭtum, quo ex senātus consulto confestim te interfectum esse, Catilīna, convēnit. Vivis, et vivis non ad deponendam, sed ad confirmandam audaciam. Cupio, patres conscripti, me esse clementem, cupio in tantis rei publĭcae pericŭlis me non dissolūtum vidēri; sed jam me ipse inertiae nequitiaeque condemno. Castra sunt in Italia contra popŭlum Romānum in Etruriae faucĭbus collocāta, crescit in dies singŭlos hostium numĕrus; eōrum autem castrōrum imperatōrem ducemque hostium intra moenia atque adeo in senātu vidēmus intestīnam alĭquam cotidie perniciem rei publĭcae molientem. Si te jam, Catilīna, comprehendi, si interfĭci jussĕro, credo, erit verendum mihi, ne non potius hoc omnes boni serius а mе, quam quisquam crudelius factum esse dicat. Verum ego hoc, quod jam pridem factum esse oportuit, certa de causa nondum addūcor, ut faciam. Tum denĭque interficiēre, сum jam nemo tam imprŏbus, tam perdĭtus, tam tui simĭlis invenīri potĕrit, qui id non jure factum esse fateātur. Quam diu quisquam erit, qui te defendĕre audeat, vives, sed vives ita, ut vivis, multis meis et firmis praesidiis obsessus, ne commovēre te contra rem publĭcam possis. Multōrum te etiam ocŭli et aures non sentientem, sic ut adhuc fecērunt, speculabuntur atque custodient.

I. Quo usque – на обеих частях этого выражения стоит ударение, поэтому они и отделены. То же касается и следующего quam diu abutēre = abutēris (fut. I). Elūdet — eludĕre (без дополнения) - технический термин об умении гладиаторов уклоняться от ударов противника («парировать»), здесь по смыслу «упорствовать». Sese... jactābit audacia? — ты будешь кичиться своей дерзостью? Nihil ... nihil ... nihil — нисколько … ни … ни. Palatii — Палатинского холма. Bonōrum = bonōrum civium — благонамеренных граждан, munitissĭmus — неприкосновенное. Habendi senātus locus = locus, in quo senātus habētur — место заседания сената, horum — здесь присутствующих, ога vultusque — выражение лиц. Movērunt te — подействовали на тебя. Constrictam... tenēri — обессилен. Quid ... egĕris..., ubi fuĕris... — косвенные вопросы от ignorāre. Proxĭma — в сегодняшнюю, superiōre — во вчерашнюю. 2. Immo vero — мало того. Fit... partĭceps — принимает участие, fortes viri — иронически. Videtur = nobis videtur — мы воображаем себе. Conferri — обратить, направить. 3. Ti = Tiberium — Тиберий Семпроний Гракх, добивавшийся передела земли в пользу бедных, был убит по приказанию Сципиона в 132 г. до н. э. Mediocrĭter labefactantem statum — хотя он лишь незначительно потряс основы, privātus — будучи частным человеком. Catilīnam — прибавить «а», orbem — прибавить «весь», illa... antīqua — прибавить «случаи», «примеры», praetereo — умалчиваю, обхожу молчанием, quod — то, как (quod explicatīvum). Spurium Maelium — во время дороговизны 439 г. до н.э. римский всадник Спурий Мелий своей щедрой помощью бедным возбудил подозрения, что он стремится к захвату власти, и по приказанию диктатора он был убит Сервилием Агалой, начальником конницы. In hac = in nostra. Ut (explicatīvum) - cостоявшая в том, что. Senātus consultum — имеется в виду постановление 63 г. до н.э.: videant consŭles, ne quid res publĭca detrimenti capiat. Оно давало консулам власть над жизнью и смертью. Vehĕmens et grave — полное силы и значения. Hujus ordĭnis — т. е. сенаторов, nos... desŭmus — мы не помогаем, т. е. остановка за нами.

II. 4. Quondam — в 121 г. до н.э. Nox — прибавить: и что же? С. Gracchus —брат Тиберия Гракха. Clarissĭmo patre, avo, majorĭbus — abl. qualitātis. Дедом Гракхов со стороны матери был Публий Сципион Африканский, окончивший Вторую пуническую войну. М. Fulvius — приверженец Гракхов. С. Mario et L. Valerio consulĭbus — в 100 г. до н.э., est permissa res publĭсa — было вверено государство, были даны полномочия для охраны государства. L. Saturnīnum... et С. Servilium praetōrem — народный трибун Сатурнин, желая открыть доступ к консульству своему другу Сервилию, убил его соискателя Меммия, за что оба они и были умерщвлены народом. Remorāta est — заставила ждать себя, т. е. была отсрочена. Hеbеsсĕге aciem и дальше in vagīna recondĭtum — выражения, используемые для характеристики или в контексте со словом «меч», метафорически перенесены на полномочия сената. Horum — т. е. сенаторов. In tabŭ1is — на табличках, в протоколах. Tamquam in vagīna recondĭtum — словно меч, вложенный в ножны. Vivis – прибавить, «а между тем». Patres conscripti — официальное название членов сената: «сенаторы». Dissolūtum vidēri казаться развязным, легкомысленным, нерадивым. Inertiae nequitiaeque — в бездействии и негодности, т. е. в недостатке энергии и в неумелом ведении дела. 5. In Etruriae faucĭbus — у прохода в Этрурию. In dies singŭlos — со дня на день. Adeo — даже. Jam — сейчас. Credo — пожалуй. Ne non potius и т.д.= nе non potius omnes boni dicant hoc а mе serius factum esse и т. д. Serius — слишком поздно. Certa de causa — по известной причине. Nondum addūcor, ut faciam — еще не могу решиться сделать. Interficiēre = interficiēris (fut I). Qui... non... fateātur = ut (ut consecutīvum) is non fateātur.